Kliftonga borish uchun sizga kerak haqiqatan ham Kliftonga borishni xohlayman.
Eng yaqin yirik shahar Tucson, taxminan uch soatlik masofada. Uilkoksdagi o’ziga xos bo’lmagan dam olish maskanida tunab qolganimdan so’ng, men AQShning 191-yo’nalishi bo’ylab har biri avvalgisidan kichikroq ko’rinadigan shaharlar bo’ylab o’tdim.
Ertalabki yo’l kreozot butalar, tikanli kaktuslar va o’tkir okotillo o’simliklari bilan qoplangan tepaliklar bo’ylab tinch va go’zal edi. 191-marshrut bu yerdan sharqqa egilib, erlar toshloq va tik bo’lishidan oldin Gila daryosidan oziqlangan gullagan paxta maydonlari yonidan o’tadi.
Etti kun. Yetti davlat. Taxminan 3000 milya. Gustavo Arellano janubi-g’arbiy latinolar bilan bu saylov yilidagi umidlari, qo’rquvlari va orzulari haqida gapiradi.
Ko’p o’tmay, men so’nggi 150 yil ichida Kliftonni nimaga jalb qilganini ko’rdim: dunyodagi eng yirik ochiq mis konlaridan biri.
Morenci koni “Yulduzli urushlar” filmidagi Sarlak yirtqich hayvoniga o’xshardi. Bir vaqtlar hayratlanarli qoyalar yuzlab futdan pastga tushadigan rangpar teraslar qatoriga o’yilgan edi. Pastdan chang ko’tarildi. Men kon egasi Freeport-McMoRan tomonidan boshqariladigan o’quv markazi yonidan o’tayotganimda, xuddi shunday kulrang tomli uylar qator-qator ostida turardi.
Qadimgi G’arbiy shaharchani tasavvur qilganingizda, bu Klifton. Katta yo‘l yonida ishdan chiqqan temir yo‘l vagoni yaltirab turardi. Blyashkaga ko’ra, qoyadan portlatilgan teshik bir vaqtlar qamoqxona kamerasi bo’lib xizmat qilgan. Kovboylarning siluetlari motelni bezatdi.
Times sharhlovchisi Gustavo Arellano Arizning Klifton shahridagi qoyadan o’yilgan qamoqxona kamerasi xotirasiga lavha bilan.
(Gustavo Arellano / Los Angeles Times)
Men boshqa tarixni qidirdim.
Avlodlar davomida meksikalik muhojirlar Los-Anjelesga borishdan oldin bu hududga qo’ndi. LA Latino siyosatidagi eng muhim ismlardan ba’zilari – sobiq AQSh vakili Esteban Torres, Kengash a’zosi Richard Alatorre, AQSh g’aznachisi Romana Akosta Bañuelos – Arizona konchilik shaharlarida tug’ilgan yoki ularning nasl-nasabini shu erda kuzatishgan.
Men bu ildizlarni baham ko’raman.
1
2
3
1. Richard Alatorre Arizona konchilik shaharlarida ildiz otgan LA siyosatchilaridan biridir. (Kerolin Koul / Los-Anjeles Tayms) 2. Ro’yxatga Romana Akosta Banuelos kiritilgan. (Getty Images orqali Bettmann arxivi) 3. Esteban Torres ham konlar mamlakatidan. (Barbara Devidson / Los Angeles Times)
Mening buvim Marsela Miranda Fernandes 1912 yilda Klifton yaqinida, Metkalf degan shaharchada tug’ilgan. Uning bo’lajak turmush o’rtog’i, onam tomonidan bobom Xose Miranda Bermúdez, apelsin terish uchun Anaxaymga ko’chib ketishdan oldin bolaligida u erda vaqt o’tkazgan.
Mening bobom va buvim Metkalf haqida gapirganda, har doim noaniq bo’lishardi, lekin men bir kun tashrif buyurishga va’da bergan edim. Prezidentlik saylovlari yaqinlashar ekan, latino saylovchilarining ahvolini ko’rish uchun hisobot safari hamma kabi yaxshi sabab bo’ldi.
Va endi menda yana bir savol bor edi: nega kimdir shunchalik ko’p qoldirgan joyda qolishni xohlaydi?
1970 yilgi AQSh aholini ro’yxatga olishda Klifton aholisi 5079 kishini tashkil etgan. 1980-yillarning boshidagi nogironlik ish tashlashi konchilar kasaba uyushmasining desertatsiyasiga olib keldi va chiqib ketishga turtki bo’ldi. Greenlee County statistik ma’lumotlariga ko’ra, 2002 yilga kelib, atigi 2600 kishi qolgan.
Ketganlardan biri Janin Karrillo edi.
“Bu erda o’sganim ajoyib edi”, dedi u menga shahardagi yangi tushlik qiluvchi Little Friscoda nonushta qilganimizda. (Los-Anjeles bilan tasodifiy aloqa: U Arechigas bilan bog’liq, Chaves Ravinedan chiqarib yuborilgan oxirgi oilalardan biri). “Bu har qanday bolaning eng yaxshi bolaligi bo’lsa kerak. Chunki siz xavfsizsiz. Hamma hammani biladi”.
Lekin konlardan boshqa imkoniyatlar cheklangan edi. 1990-yillarning oxirida o’rta maktabni tugatgandan so’ng, u aktyorlik bo’yicha o’qish uchun Feniksga yo’l oldi.
Jeyn Karrillo, Klifton shaharchasi kengashi a’zosi, Ariz., San-Fransisko daryosiga qaraydigan ko’prikda. 45 yoshli Kliftonning asosiy ish manbai, yaqin atrofdagi Morenci mis konining kelajakda yopilishini kutib, konchilar shaharchasiga korxonalarni olib kelmoqchi.
(Gustavo Arellano / Los Angeles Times)
Oilaviy muammolar uni 2012 yilda uyiga qaytardi va u Kliftonni odamlar qolishni istagan joyga qanday aylantirish haqida o’ylay boshladi.
Bugungi kunda u shahar kengashi a’zosi va Klifton kambag’al qaytishni uyushtirmoqda. So’nggi aholini ro’yxatga olishda aholi soni 4000 ga yaqin edi. Uy xo’jaliklarining o’rtacha daromadi 78 862 dollarni tashkil etadi, bu konchilikdagi ish o’rinlari ko’tarilishi bilan izohlanadi, shu bilan birga yashash narxi pastligicha qolmoqda.
“Biz Nyu-Meksikodan, hatto O’rta G’arbdan ham odamlarni olib kelyapmiz”, dedi omletni tanlayotgan 45 yoshli Karrillo. “Men Missisipidan, Alabamadan kelgan odamlarni ko’rdim. Biz davom etayotgan ishmiz”.
Hozir Freeport-McMoRan qo’riqchisi, u konda ishlaydigan oilasining uchinchi avlodi. Krem rangli sport paltosini kiyib, Karrillo biz suhbatlashayotganimizda uning ko’zlaridan mukammal o’ralgan, qora sochlarini tarashdi. Uning shaxar jilosi katakli ko’ylak, g’arb uslubidagi kamar bog’ich, bolo galstuk va Stetson shlyapasining stereotipik mis qiyofasidan farqli edi.
Bir marta [Donald] Tramp keldi, men respublikachi emasligimga qaror qildim.
– Jeyn Karrillo
Feniksda Karrillo amakivachchasining qotilligi va 2001-yil 11-sentyabrdagi terrorchilik hujumlari oqibatida hukumatning “yomon odamlar”ga nisbatan bo‘shashmasligini his qildi. U Marikopa okrugi sherifi departamentida ko‘ngilli bo‘lib ishladi va “ko‘p odamlar ovozga muhtojligini, chunki ularda ovoz yo‘qligini” anglab, pasportlarni qayta ishlashga yordam berdi.
2016 yilgi saylovlarda yuzaga kelgan bo’linishlar uni GOPdan voz kechishga, mustaqil bo’lishga va siyosatga aralashishga majbur qildi.
“Bir marta [Donald] Tramp keldi, men respublikachi emasligimga qaror qildim”, dedi Karrillo, “har ikki tomonni ham tinglamoqchi”.
U 2020-yilda Jo Baydenga ovoz bergan va bu yil Trampning harbiy faxriylarga nisbatan “hurmatsizligi” tufayli Kamala Xarrisga ovoz berishni rejalashtirgan.
“Va men haqiqatan ham to’g’ri va noto’g’ri va ba’zilari haqida ishtiyoqmand bo’ldim [politicians] Bilasizmi, ayniqsa, prezidentlikka da’vogarlik qilganda, hamma narsadan qutula olasizmi? – dedi u.
Karrillo mahalliy hukumat mexanizmini o‘rganish uchun shahar kotibi bo‘lib ishlagan, keyin 2021-yilda ochiq kengash o‘rindig‘iga ariza topshirib, muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Keyingi yili u amaldagi prezidentni kaltaklagan.
“Bizga boshqa narsa kerak edi – kimdir yangi, yoshroq”, – dedi Karrillo nima uchun g’alaba qozonganini so’raganimda. “Men o’zimni Kliftonga qaragandek his qildim, go’yo yangi zamindaman. Chunki men bu yerda hech qachon katta bo‘lib yashamaganman, nima bo‘lganini, nima buzilganini ko‘raman. Men kamchiliklarni ko’raman. Men naqshlarni va Kliftonga nima kerakligini ko’ra olaman.
Uning ona shahriga nima kerak?
“Konning 2045 yilgacha ishlashi haqida doim gapiriladi”, dedi u. “Va men Kliftonning konga qaram bo’lishini xohlamayman.”
U milliy zanjirlarni – Eski dengiz floti, nishon, hatto Boston bozorini olib kirishni eslatib o’tdi, shuning uchun odamlar zaruriy narsalar uchun Saffordga yoki undan tashqariga haydashlari shart emas va yuk mashinasi o’tayotgan transportdan foydalanish uchun to’xtaydi. Ishlar va daromadlar Kliftonga yoshlar sporti kabi ko’proq shahar xizmatlarini taklif qilish imkonini beradi.
Muammo shundaki, uning so’zlariga ko’ra, Kliftondan tashqarida hech kim bunga e’tibor bermaydi.
Arizaning Klifton shahrida uy xo’jaliklarining o’rtacha daromadi 78 862 dollarni tashkil etadi, bu esa tog’-kon sanoatidagi ishlarning ko’payishi bilan bog’liq, shu bilan birga yashash narxi pastligicha qolmoqda. 2004 yilda ko’rsatilgan Morenci yaqinidagi ochiq mis koni asosiy ish beruvchi hisoblanadi.
(Mark Boster / Los Angeles Times)
“Yangiliklar, ular ob-havo bilan shug’ullanishganda, ular bizga umuman e’tibor bermaydilar”, dedi u qovog’ini solib. “Oh, yog‘ingarchilik sharqqa ko‘chyapti”, deyishadi, lekin nomini aytmaydilar. Men esa: “Nega ular bizning ismimizni aytishmaydi?”
Bu o’chirish Kliftonning konchilariga ham tegishli, dedim. Bugungi kunda arxetip amerikalik konchi Appalachia shahridan – Tramp G’arbiy Virjiniyada ular bilan birga yig’ildi. Bayden ma’muriyati, shu jumladan Xarris vitse-prezident sifatida, o’lik ko’mir shaharlariga yuzlab million dollar sarmoya kiritishga va’da berdi. Bu yil u Freeport-McMoRan Morenci konini ishlatish uchun toza energiyaga sarmoya kiritish uchun 80 million dollargacha olishini e’lon qildi, ammo pullarning hech biri to’g’ridan-to’g’ri Klifton kabi shaharlarga tushmaydi.
“Lotinlar tog’-kon sanoatiga juda ko’p narsalarni berdilar, chunki ular … yengishlari kerak bo’lgan kurashlar”, dedi Karrillo, bu hududdagi meksikaliklar bir vaqtlar oq tanlilardan alohida ko’milganligi va 1970-yillarga qadar uy-joy bo’linishi mavjud bo’lganini tasvirlab berdi.
“Bizga hikoyalarimizni aytib berish kerak”, deb davom etdi u. “Biz amerikaliklar nimaga erishganimizni bilishlari kerak – biz Qo’shma Shtatlarni qurishda yordam beramiz.”
Kliftonda kamsitish hali ham mavjudmi? Shahar 54% latinolar va 38% oqlar.
“Hozirda hamma hamma bilan turmush qurgan va bu juda zo’r”, dedi u jilmayib. Men kichkina Friskoga qaradim va Karrillo haq edi. Aralash irqli juftliklar bolalari bilan birga nonushta qilishdi.
Men shaharda ko’plab mahalliy nashrlar orasida prezidentlik saylovoldi tashviqoti plakatlarini ko’rmaganimdan hayron bo’lganimni aytdim.
2020-yilda Tramp Grinli okrugida ovozlarning uchdan ikki qismini qo‘lga kiritdi va Arizona shtatini o‘g‘irlab ketgan deb yolg‘on gapirib, yutqazdi. Ammo Kliftonga borganimda men okrugning qizil yuragi yoki umuman milliy siyosatning bir nechta belgilarini ko’rdim.
“Hech kim janjal qilishni xohlamaydi”, dedi Karrillo. “Chunki siz hamma bilan uchrashishingiz kerak – bilasizmi, shaharda bo’lganingizdan ham ko’proq. O’ylaymanki, har kim kimga ovoz berayotganini qanday ko’rsatishga juda ehtiyot bo’ladi.”
Karrillo Trampning mahalliy qo’llab-quvvatlashini, ayniqsa latinolar orasida – uning tog’-kon sanoatiga qilgan urinishlari bilan bog’ladi.
Ammo uning fikricha, Bayden ma’muriyatining Morenci koniga kiritgan sarmoyasi Xarrisga bu yil Grinli okrugida muvaffaqiyat qozonishga yordam berishi mumkin.
“Ular ona shahrining tirikchiligini qo’llab-quvvatlovchi nomzodni qidirmoqda”, dedi Karrillo.
Arizona shtatidagi Three Way notijorat jamiyati yaqinidagi Greenlee County Demokratik partiyasini targʻib qiluvchi bilbord. 2020-yilda Donald Tramp Arizona shtatida yutqazib Grinli okrugida ovozlarning uchdan ikki qismini qoʻlga kiritdi.
(Gustavo Arellano / Los Angeles Times)
San-Fransisko daryosi bo’ylab joylashgan tarixiy ko’prikda suratga tushganimizdan so’ng, biz buvim tug’ilgan Metkalfga AQShning 191-yo’nalishi bo’ylab chiqdik. Darvoza orqasida baland binodek baland tepalik bor edi – 1930-yillarda Morenci konining chiqindixonasiga aylangan. Detritus ostida bir joyda ko’milgan va tashlab ketilgan shahar bor edi.
Men ba’zi amakivachchalarimga eslatma bilan surat yozdim “Biz shu yerdanmiz”.
Biz shu yerdanmiz.
To’satdan Grinli okrugi sherifining mashinasi orqaga burilib, chiroqlarini yondirib, to’g’ridan-to’g’ri biz tomon yurdi.
— Bu yerda hammasi joyidami? – deb so‘radi deputat Daniel Medina mashinasidan tushar ekan. “Yaqinda bu yerda avariya yuz berdi, shuning uchun siz yaxshi ekanligingizga ishonch hosil qilmoqchiman.”
Ism tanish tuyuldi.
“Hey, siz sherifga nomzodsiz – men sizning belgilaringizni ko’rdim!” — deb xitob qildim o‘zimni muxbirman.
U tabassum qildi, Karrilo bilan salomlashdi, o‘zini oqladi va haydab ketdi.
Ko’p o’tmay men ham Kliftondan chiqib, keyingi bekatim tomon burilishli yo’llarga bordim. Hamma joyda Madina va uning raqiblari uchun alomatlar bor edi. Xarris yoki Tramp uchunmi?
Yo’q.
